SU KULTU 

     Əvvəlcədən deyildiyi kimi, ziyarətgah və onun ətrafında üç yerdə su inamı ilə qarşılaşırıq. Bunların biri təmizlənib müalicə olunma, ikincisi «Əshabi-Kəhf»in girəcəyindəki kiçik hovuz-bulaq. Suyun şəfa verici və müqəddəsliyini nəzərə alaraq içir və xörək hazırlayırlar. Bulaq, «Yeddi kimsənə»nin aşağı tərəfindən çıxdığı üçün daha da müqəddəs hesab edilir. Üçüncüsü - «Damcıxına»da dilək diləməklə istəklərin yerinə yetirilib-yetirilməyəcəyini bilmək üçün oturulan yerdə tavandan daman su.

         «Əshabi-Kəhf»in aşağısında, keçmiş yaşayış yeri olan Haçaparağın yanında, on beş dəqiqə qaynayıb-köpükləyən, on beş dəqiqə enən mineral bulaq sehirli xüsusiyyətlərinə görə insanlar arasında müqəddəs sayılır. Bura müxtəlif xəstəlikləri olan adamlar gəlirlər. Xalq arasında belə bir inam mövcuddur ki, bulağın ən kəsərli vaxtı köpüklənmənin şiddətləndiyi dövrüdür. İlin bütün fəsillərində beləcə qaynayıb yatan bulaqda təkcə xəstələr deyil, bəzi zəvvarlar da yuyunub təmizlənirlər. Burada yuyunmaq (çimmək) ziyarətgah suyu ilə yuyunmaq hesab edilir. İnsanlar ziyarətə hazır olurlar. (Bir növ ziyarət qüsulu vermək). Qeyd edək ki, belə qüsul Həcc ziyarəti zamanı verilir və ehram geyilir. Yəni zəvvarlar ziyarətə həm mənəvi-psixoloji, həm də fiziki cəhətdən hazır olurlar.

          Araşdırmalar göstərir ki, su ilə bağlı inanclar çox qədim dövrdən mövcud olmaqla, bir sıra türk xalqları arasında geniş yayılmışdır. Bu gün Azərbaycan türklərində səfərə gedən adamın dalınca su atmaq adəti vardır. İnama görə, su aydınlıqdır, gedilən yerdə hər şey yaxşı olacaqdır. Eyni inanca qədim Şumerlərdə rast gəlirik. Bilqamıs və Enkidu ağır bir səfərə-Humbabanı öldürməyə gedərkən Bilqamısın şah anası Nisu (bu adın ikinci tərəfindəki su maraqlıdır) onların arxasınca təmiz su atıb duasının qəbul olunması üçün yüksəyə - evin damına qalxıb əllərini Tanrıya uzadıb un nəzir deyir. Un nəziri (qurbanı) ilə bağlı inam indi də Naxçıvan ərazisində qalmaqdadır. Əgər bir nəfər müəyyən bir xəta ilə üzləşib yaxşı qurtarırsa, deyirlər ki, isti çörək yapıb (bişirib) paylayın. Həmçınin, övladının xətaya düşdüyünü eşidən ana deyir ki, Allah, balam bu bəladan qurtarsın, filan çəkidə unun çörəyini yapıb paylayacağam. Xətadan yaxşı qurtaranlar haqqında deyilən «bir parça çörəyimiz ovsanata düşüb» ifadəsi də həmin inamla bağlıdır.

         Suyun müqəddəsliyi insanın və bütün canlıların həyatında böyük rol oynaması ilə bağlıdır. Ziyarətgahlardakı bulaqlar və su mənbələri daha da müqəddəs sayılırlar. «Əshabi-Kəhf»in cənub tərəfində yerləşən mineral bulaq möcüzəli sayılmaqla, ondan sağlamlıq məqsədi ilə də istifadə edirlər. Qarşılıqlı müqayisələr göstərir ki, Sibir və Altay türklərində də mineral bulaqlara böyük inam vardır. Onların düşüncə tərzinə görə, suyun özünəməxsus ruhu vardır. Həmin ruh incidiləndə su insanlara zərər verə bilər. Xüsusən «arjan» adlanan mineral sulara böyük inam var. Tuvalılar inanırlar ki, arjan insanları xəstəliklərlə bərabər, bir sıra xoşagəlməz hallardan da qoruyur.

          Naxçıvan ərazisindən toplanan materiallara əsasən mineral sularda yuyunmağın ən əlverişli vaxtı yazda və yayın ortasına qədərdir. Xalq arasında belə bir inam vardır ki, «Quyruq doğan»dan sonra, yəni yay yarı olanda (5 avqust) mineral sular kəsərdən düşür. Payızda ağacların yarpaqları saraldıqdan sonra su yenidən öz kəsərini bərpa edir. Maraqlıdır ki, eyni inam Altay türklərində də vardır. «Arjan»a getməyin ən gözəl vaxtı: Yazda ağacların yarpağı yaşıllaşanda, həmçinin, payızda ağacların yarpaqları saralandadır.

          Azərbaycanda su ruhları «su yiyəsi» (əyəsi) adlanır. Naxçıvan ərazisindən toplanmış mifoloji materiallarda hər şeyin: Dağın, bağın, yolun yiyəsi olduğu göstərilir. «Bu yiyələrin içində hamısından üstünü su yiyəsidir. Səhər-səhər ki, tezdən gedirsən, gərək su yiyəsinə salam verəsən. Heç vaxt suya tüpürmək, suya çirkab atmaq olmaz. Yoxsa su yiyəsini küsdürərsən, sənə zərər toxunar». Suda yiyələrlə bərabər, bəd ruhlar da vardır. Onlar insana zərər verirlər. Xüsusən gecələr qorxulu olurlar.

         Suyun müqəddəsliyi, hətta onunla təmas qura bilmək inamı geniş yayılmışdır. Sudan dilək diləmə, pay alma ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Nağıllarda suyun insanla danışması, suyun yatması, çərşənbə gecəsində xüsusi möcüzəyə malik olması və s. inamı vardır. Xalq arasında olan inama görə, çərşənbə gecəsi sular dayanır: «Bir arvad çərşənbə gecəsi səhərə çox qalmış səhəngi götürüb çaya su dalınca gedir. Səhəngi nə qədər basır, səhəng suya batmır. Sən demə su yatıbmış. Arvad qayıdıb evə gəlir. Sonra bir də gedir. Görür ki, su şırha-şırla axır. Səhəngi doldurub qayıdır». «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında da su ilə bağlı inancların daha arxaik formasına rast gəlinir. Suyun insana yenilməzlik verməsi inamının bariz nümunəsini «Koroğlu» dastanında da görürük.

         «Günlərin bir günü Alı kişi Rövşəni yanına çağırıb dedi:

         - Oğul, buradakı dağların birində bir cüt bulaq var. Adına Qoşabulaq deyirlər. Yeddi ildən yeddi ilə, cümə axşamı məşriq tərəfdən bir ulduz, məğrib tərəfdən də bir ulduz doğar. Bu ulduzlar gəlib göyün ortasında toqquşarlar. Onlar toqquşanda Qoşabulağa nur  tökülər, köpüklənib daşar. Hər kim Qoşabulağın o köpüyündə çimsə, elə qüvvətli bir igid olar ki, dünyada misli-bərabəri tapılmaz. Özünün də səsi elə güclü olar ki, nərəsindən meşədə aslanlar ürkər, quşlar qanad salar, atlar, qatırlar dırnaq tökər… İndi yeddi il tamam olhaoldur. Vədə çatıb, get axtar, Qoşabulağı tap. Ancaq köpüyündən bir qab da doldurub mənə gətir».

          Burada maraqlı bir cəhət var. Rövşən atasına su götürə bilməyib, pərişan halda qayıdarkən Alı kişi deyir:-mənim gözlərimin dərmanı o köpükdə idi. O da ki, ələ gəlmədi. Görünür, bir də səni görmək mənə qismət deyilmiş. Day mənim əcəlim tamamdır.

          Bu ifadələrdən görünür ki, Qoşabulağın köpüyü hər şeylə bərabər, xəstəliyi sağaltmaq, həmçinin insana həyat bəxş etmək qüdrətinə malikdir. Çünki Alı kişi köpüklü su gətirilmədikdən sonra «day mənim əcəlim tamamdır»-deyir.  Yuxarıdakı parçadan aydın olur ki, burada bir neçə mif birləşmişdir. Ağac mifi (bulaqlar-ağacın altında), kosmoqonik (ulduzlar), zaman (yeddi ildən bir). Ulduzların toqquşması ilə nurun tökülməsi. Bununla səmavi ruhlarla, ağac və su ruhlarının birləşib köpüklənməsi. Digər tərəfdən qədərə inam, vaxtı çatanın getməsi, gələcək qəhrəmanın bütövləşməsi, ona təb verilməsi (sudan sonra Rövşənə şairlik-aşıqlıq verilmişdir).   Yəni göydən düşmüş daşdan-ildırım parçasından hazırlanmış Misri qılınca, dəniz ayğırından törəmiş Qırata malik olan Rövşən bu üstünlükləri də qazanır. Bütövləşir, Koroğlu olur. Deməli, Koroğlunun Koroğlu olmasında ildırım, dağ, daş, ağac, su və at kultu başlıca rol oynayır. Dastanda bulağın müəyyən vaxta köpüklənib qalxması «Əshabi-Kəhf»in aşağısındakı mineral bulağın dəqiq zaman içərisində köpüklənib (qaynayıb) qalxması və eyni vaxt ərzində aşağı düşməsi (enməsi) ilə müəyyən bir oxşarlığa malikdir. Sadəcə orada hadisə yeddi ildən bir baş verməklə daha güclü təsirə malikdir. Burada isə hər on beş dəqiqədən bir.

          Naxçıvanda su ilə bağlı inamlara ilin axır çərşənbəsi (ilaxır) və Novruzda əməl edilir. Qeyd edək ki, bütün Azərbaycan ərazisində çərşənbələrdən biri su ilə bağlıdır (Su Çərşənbəsi). İnama görə, həmin çərşənbədə suların tərkibi dəyişir, oyanır, yeraltı sular qalxmağa başlayır. İlin axır çərşənbəsi səhər gün çıxmamışdan qabaq bütün ayaq tuta bilən insanlar, eyni zamanda, mal-heyvan çeşmənin, çayın başına gəlir (buna bəzən kəndlərdə Novbaşı deyirlər). Hamı suyun üstündən üç dəfə o tərəfə-bu tərəfə atılır və deyir: «Ağırlığım, dərdim-bəlam, tökül bu suyun üstünə». Çeşmədə yuyunurlar, qadınlar çaydan xırda daşlar götürürlər. İlaxır suyu doldururlar. Həmin su gətirilib gələn ilin İlaxırına qədər xamraya qatılır, uşaqların boğazı gəldikdə onunla ovulur. Suyun növbəti çərşənbəyə qalanını bar ağacının dibinə və ya götürülmüş bulağa töküb yenidən doldururlar.

           Əvvəllər novbaşında (bulaq üstündə) cavanların çıləşməsi olmuşdur. Bu yüngül zarafat mahiyyəti ilə bərabər, təmizlənmədir. Çünki sulaşmada ancaq bulaq çeşməsinin suyu istifadə edilir. Bu inanca Anadolu türkləri arasında, Novruz bayramında Azərbaycanda olduğu kimi, səhər tezdən əməl olunur. İnama görə, bu su ilə keçən ildən qalan pisliklər, ağırlıqlar, uğursuzluqlar və xəstəliklər yuyulub gedir. Novruzda su falı, natəmiz qadının başına 40 qaşıq su tökməklə təmizləmə, qırxaçar camına su töküb çılləkəsmə, başı açıq su içməmək, isti suyu yerə atmamaq, qorxmuş uşağa 7 cəftənə suyu çəkib vermək və digər bu kimi inamlar qədim türklərin su kultu ilə bağlıdır.

Yuxarıdakılardan bu qənaətə gəlmək olar ki, «Əshabi-Kəhf»də su ilə bağlı adətlər və inanclar, ümumtürk inamlar pantionuna aid olmuş, ona çox qədim dövrlərdən əməl olunmuşdur.